امروزه مدرسه، از مهم ترين نهادهاي اجتماعي، تربيتي و آموزشي و اصلي ترين رکن تعليم و تربيت است که به منظور تربيت صحيح دانشآموزان در ابعاد ديني، اخلاقي، علمي، آموزشي، اجتماعي کشف استعدادها و هدايت و رشد متوازن روحي و معنوي و جسماني آنان، نياز به فضاهاي آموزشي مناسب دارد. مدارس کشور در مقاطع مختلف تحصيلي با جمعيت چندين ميليوني با پراکندگي و گستردگي در تمام نقاط شهرها و روستاها از نظر ساخت و ساز داراي تفاوت در کيفيت ابنيه و تاسيسات بوده ضمن آنکه ميليون ها دانشآموز روزانه با زندگي تمام خانواده ها در ارتباط مي باشند، ايجاد مدرسه امن جديد و ايمن سازي مدارس موجود، سبب ايجاد امنيت رواني خانواده و دانشآموزان گرديده و در شرايط تهديد علاوه بر بهره برداري دانش آموزان مي تواند به عنوان کانون امن محله مورد استفاده قرار گيرد.(3). از اين رو مهمترين استراتژي ايمن مدارس در اولويت قرار دادن پدافند غيرعامل مي باشد.
در واقع دفاع غير عامل به مجموعه اقداماتي اطلاق مي شود که مستلزم به کارگيري جنگ افزار خاصي نبوده و با اجراي آن مي توان از وارد شدن خسارات مالي، تجهيزاتي، تاسيسات حياتي نظامي و غير نظامي و تلفات انساني جلوگيري نمود و يا ميزان اين خسارت ها و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد (4).
در ميان تمام مکان هاي عمومي بچه ها در مدارس آسيب پذيرترين گروه در ميان رخداداها و فجايع مي باشند. علاوه بر آسيب پذيري ساختمان ها، محل قرار گيري آنها نيز از اهميت زيادي برخوردار است. نامناسب بودن سازه ها و فقدان معيارهاي ايمني سازه ها مي تواند منجر به خطرات جدي در يک حادثه گردد.
1. معيارها و ضوابط در نظر گرفته شده در بررسي ملاحظات پدافند غيرعامل
الف. سياست هاي کلي نظام در امور پدافند غيرعامل
اخيرا مقام معظم رهبري و فرماندهي کل قوا به سياست هاي کلي نظام در امور پدافند غيرعامل را ابلاغ فرمودند که برخي از مفاد مورد کاربرد در اين بخش به شرح ذيل مي باشد:
1. پيش بيني ساز و کار لازم براي تهيه طرح هاي مشترک ايمن سازي و ايجاد هماهنگي در ساير طرح ها و برنامه ها و مديريت نهادهاي مسئول، در دو حوزه پدافند غيرعامل و حوادث غيرمترقبه در جهت هم افزايي و کاهش هزينه ها.
2. فرهنگ سازي و آموزش عمومي در زمينه به کارگيري اصول و ضوابط پدافند غيرعامل در بخش دولتي و غيردولتي، پيش بيني مواد درسي در سطوح مختلف آموزشي و توسعه تحقيقات در زمينه پدافند غيرعامل و...
ب. توصيه هاي مرکز تحقيقات ساختمان و مسکن در امور پدافند غير عامل
مرکز تحقيقات ساختمان و مسکن به عنوان مرجع تاييد فناوري هاي نوين ساختماني و ضوابط و مقررات ملي ساختمان در خصوص امور پدافند غيرعامل موارد ذيل را مورد تاکيد قرار داده است:
1- پيش نويس مبحث 21 مقررات ملي ساختمان
2- گام هاي موثر در فرايند طراحي دفاع غيرعامل (ارزيابي ارزش، دارايي ها، تهديدات و آسيب پذيري) (6).
2. اهداف پدافند غيرعامل در مدارس
ايجاد امنيت در برابر تهديدات
پايداري در شرايط بحران و کم کردن آسيب پذيري (تلفات جاني و خسارات مالي)
حفظ جان افراد حاضر در مدرسه وتامين آرامش جسمي رواني دانش آموزان در هنگام تهديد
بهبود عملکرد مدرسه در جهت رشد و شخصيت دانش آموزان و حفظ آمادگي براي مقابله با هر نوع خطر(2).
3. راهکارهاي اساسي براي ايجاد مدارس امن:
3- 1- افزايش آگاهي
کارشناسان معتقدند که اهميت آموزش، دانش و آگاهي، در توانمندسازي جامعه همسنگ و همتراز در بسياري از موارد ارزش آن بيش از قابليت واکنش و بازتواني رضايت بخش در حوادث شديد طبيعي مي باشد. از اين رو ساخت و نگهداري محيطي ايمن يعني به اشتراک گذاشتن اطلاعات در خصوص مخاطرات، تاثيرات بالقوه مخرب آنها و دانستن اينکه در بروز مخاطرات چه کاري مي توانيم انجام دهيم، اهميت دارد. يک جامعه به کمک تخصص هاي موجود و دانش لازم، قادر است اقدامات ساده و موثري براي ساخت ساختمان هايي با ايمني بيشتر براي مدارس، انجام دهد و استمرار در آموزش و انجام مانورهاي دوره اي جهت حفظ آمادگي و ارزيابي آموزش ها ضروري مي باشد.
3-2- ترويج حس مالکيت
ترويج حس مالکيت در افراد و گروه هايي که از ساختمان استفاده و نگهداري مي کنند، ايمني ساختمان را تضمين مي کند و اين مسئله در تمام سنواتي که ساختمان مورد استفاده است، استمرار خواهد داشت. براي ايجاد حس مالکيت در افراد، بايد به آنها نقش تصميم گيري فعال در ارزيابي، طراحي، اجرا، نظارت و ارزيابي اوليه ساختمان، محول گردد. همکاري مستمر زماني شکل مي گيرد که مشارکت همه ذينفعان منجر به سود متقابل شود و تمام افراد دخيل، نيازهاي خود را در حال برآورده شدن ببينند، حفظ و نگهداري از مدرسه و متعاقب آن داشتن مدرسه اي ايمن محقق خواهد شد.
3- 3- ترويج نوآوري- به حداقل رساندن هزينه ها و به حداکثر رساندن منابع
نوآوري يعني فرايند ابداع راه حلي نو براي حل يک مشکل، باتوجه به مجموعه اي از محدوديت ها، منابع و قابليت ها. ترويج نوآوري يعني تغيير نگرش کلي از تمرکز بر چگونگي انجام يک کار، به راه هاي گوناگوني که مي توان آن کار را انجام داد. نوآوري در ايمن سازي مدارس سبب کاهش هزينه ها شده و استفاده از مصالح مقاوم و سبک در سازه ها موجب افزايش کارآئي سازه در برابر وقوع بحران ها مي باشد. از راه هاي ترويج نوآوري در ايمن سازي مدارس مي توان به دارا بودن زنجيره گسترده اي از افراد در فعاليت هاي طراحي مدارس-جست و جوي فعالانه در کسب دانش جديد و اشتراک گذاشتن آن و تشويق به بيان جزئي ترين پيشنهادات عملي اشاره نمود.
3- 4- ترغيب و تشويق جامعه توسط رهبران
رهبران راهبردهائي را ارائه کرده و با حضورشان در يک اجتماع يا در دولت، به بررسي دقيق چشم انداز جديد و ايجاد انگيزه در تغيير ارزش و رفتارهاي اجتماعي متقابل، کمک مي کنند. بسياري از اصول (در اجتماعات مدرسه)، اغلب توسط رهبران تعريف مي شود هرچند که هميشه اين افراد از متخصصان فني يا کساني که نقش رهبري رسمي را ايفا مي کنند، نيستند. به عبارت ديگر منظور از رهبران کساني هستند که مي توانند با نفوذشان (گفتاري، کلامي و رفتاري) مي توانند منشا» بسياري از تغييرات به ويژه در ايمن سازي مدارس گردند. برخي راه هاي ترغيب جامعه توسط رهبران عبارتند از :
جستجوي افراد مورد احترامي که قادرند براي تغيير، انگيزه ايجاد کنند
تلاش در جهت ايجاد درکي مشترک در لزوم ايمن سازي مدارس
ايجاد شناخت مشترک جهت برنامه ريزي براي تغيير
حمايت از افرادي که در راستاي ايمن سازي مدارس تلاش مي کنند.
3- 5- ارزيابي روند و بهبود عملکرد
يک ارزيابي بي طرف و نظام مند، از اقدامات انجام شده توسط همه دستگاه هاي مرتبط و نيز همه دست اندرکاران ايمن سازي مدارس، به پيشرفت کار و افزايش پاسخگويي کمک مي کند. اطلاعات به صورت بي طرفانه و شفاف جمع آوري مي شود و با سايرين (از جامعه محلي گرفته تا ملي و بين المللي)، به اشتراک گذاشته مي شود تا از آن براي برنامه هاي ساخت مدارس ايمن در آينده، استفاده کرده و از ارزيابي صورت گرفته نقاط قوت و ضعف اقدامات استخراج شده و مورد استفاده دست اندرکاران قرار بگيرد.
3- 6- مقاوم سازي و تضمين کيفيت
پايبندي به اصول فني دقيق در طراحي و اجراي سازه ها، که موجب ايمني بيشتر آنها مي گردد، ضروري است. عدم توجه يا چشم پوشي از اين اصول، بي درنگ مي تواند، ايمني آتي افراد را در مدرسه به مخاطره بياندازد. داشتن توجه کافي در به کارگيري مهندسان داراي صلاحيت و آگاه به مقاوم سازي و همين طور توجه کافي به تمام اصول مربوط به طراحي/ مهندسي، استفاده از منابع و مصالح مناسب به تضمين ايمني مورد نظر ساختمان کمک خواهد کرد.
3- 7- پايش و ارزشيابي مداوم
احتمال خطر براي يک مدرسه و ساکنين آن، تابع عوامل بسياري است. اثرات ناشي از مخاطرات به شدت تحت تاثير آگاهي ما از مخاطرات و نيز توانايي ما در کاهش اثرات آنها مي باشد. از آنجايي که اين عوامل همگي پويا هستند، ريسک موجود در اجتماع مدرسه نيز پويا است. ايجاد مدرسه اي ايمن، يعني تلاش مداوم و پايش مستمر مخاطرات و ريسک موجود در مدرسه، همچنين نگهداري، حفظ ايمني ساختمان و آموختن طرق جديد براي کاهش اثرات مخاطرات( 11).
4. چالش ها و مشکلات در زمينه ايمني مدارس
در اجراي طرح هاي ايمن سازي مدارس برخي چالش ها و مشکلات وجود داشته که اهم آن عبارتند از :
4-1- مشخص نبودن مسئوليت اجراي طرح ايمن سازي چون سازمان نوسازي مدارس وظيفه نگهداري نداشته و در صورتي که از سوي خيرين يا مردم مقاوم سازي شود اجراي اصولي و کامل طرح با اعمال سليقه همراه خواهد بود.
4-2- پيشنهاد مي گردد کليه لوازم و تجهيزات خريداري شده توسط سازمان آموزش و پرورش و سازمان توسعه و نوسازي مدارس به همراه تجهيزات تثبيت(فيکسينگ) تهيه شوند حتي مي توان اين قيد را در مناقصات خريد درج نمود0
4-3- در دستورالعمل ايمن سازي دهمين مانور، نصب پارچه يا پرده کرکره جلو پنجره ها به دلايلي از جمله کم شدن نور، احتمال آتش سوزي، هزينه بالاي خريد و تعميرات پرده، پيشنهاد مي گردد بر روي شيشه ها بر چسب شفاف به صورت تمام سطح شيشه يا به صورت نوارهاي موازي فاصله دار نصب گردد.
4-4- پيگيري تامين اعتبار از سوي مديران مدارس ويا اوليا» به دليل مشکلات خاص خود و تلاش جهت کاهش هزينه، امکان دستيابي به نتايج طرح به صورت فني و ايمن سازي ميسر نبوده و موجب اجرا شدن طرح به صورت ناقص مي گردد.(5).
5- چشم انداز مدرسه امن
در سند چشم انداز 20 ساله کشور مدارس امن، با ملاحظات پدافند غيرعامل مي بايستي داراي ويژگي هاي زير باشند:
استقرار در موقعيت مناسب به عنوان يکي از کانون هاي ثقل محله
احداث سازه مقاوم با رعايت اصول فني و توجه به پتانسيل وقوع بحران و شرايط محيطي
داراي پناهگاه چند منظوره با قابليت خدمات رساني به محله
داراي قابليت استمرار فعاليت آموزشي و نيز اسکان اضطراري جمعيت در شرايط بحران
داراي دانش آموزان و معلمين و کارکنان آماده و آموزش ديده براي شرايط بحران
داراي خدمات و زيرساخت هاي مورد نياز و مهيا براي جمعيت تحت پوشش در شرايط بحران(10).
6. اصول اختصاصي پدافند غيرعامل در ساختمان هاي آموزشي
عدم وجود مراکز حياتي و حساس تا شعاع 1000 متري و نزديکي به مراکز درماني و فضاي باز فضاي سبز
استحکام مناسب سازه و داشتن اتاق امن در تمامي طبقات
حداکثر طبقات در مدارس ابتدايي: دو طبقه، راهنمايي: سه طبقه، دبيرستان: چهار طبقه.
خوانا بودن و دسترسي سريع و آسان به خروجي ها و وجود فاصله کافي براي خروج اضطراري در چيدمان کلاس
امنيت در مقابل ريزش و پرتاب شيشه ها به داخل بنا
امکان مهار فوري آتش و امکان دسترسي به خدمات حياتي همچون آتش نشاني در حداکثر 3 دقيقه
تعبيه خروجي پناهگاه ها در بيرون از مدرسه با شعاع مناسبي از آن (حداقل 20 متر)
امکان انتقال کليه امکانات، اسناد و افراد کليدي به نقاط امن در يک فاصله زماني محدود(حداکثر90 دقيقه)
امکان تغيير سريع کاربري اين ساختمان ها از آموزشي به اسکان موقت يا بيمارستان اضطراري
1- 6- راهکارها
فرم ساختاري مدارس نرم و منعطف بوده و گوشه هاي تند در فرم کلي آن نباشد.
با توجه به سن کاربران، در مدارس هدف پناه ايمن ولي موقت و رساندن دانشآموزان به خانواده باشد.
طرح محيط نبايد هيچگونه فرصتي را براي غارت گران و افراد فرصت طلب يا خطرناک فراهم نمايد.
بين خروجي هاي اصلي بنا با حياط اختلاف سطح وجود نداشته باشد.
خروج اضطراري از کلاس ها در طبقات همکف، اول و دوم از طريق پنجره ممکن باشد.
ابعاد پله فرار براي تسهيل خروج اضطراري وسيع تر از اندازه استاندارد باشد.
پله فرار در مدارس داراي قاب سراسري و کاملا محفوظ در برابر خطر سقوط افراد باشند.
کف مسيرهاي حرکتي لغزنده نباشد و طرح نرده ها براي تسريع تخليه اضطراري مدل سرسره باشد.
داراي منابع جايگزين سوخت و انرژي (برق اضطراري ) باشد.
تعداد خروجي ساختمان بايد متناسب سطح بنا، تعداد طبقات، تعداد جمعيت در زمان اوج فعاليت تعيين شود (1)
7. پيشنهادها و توصيه ها:
جهت تحقق اهداف عاليه دفاع غير عامل در حوزه ايجاد مدارس امن، موارد زير پيشنهاد مي گردد:
تهيه دستور العمل ملاحظات پدافند غير عامل در طراحي مدارس
ايجاد نهضت ايمن سازي مدارس، با مشارکت بسيج دانش آموزي و بسيج امکانات آموزش و پرورش
الزامي شدن اعمال ملاحظات دفاع غير عامل در احداث مدارس جديد
ايجاد دفاتر فني پدافند غيرعامل در وزارت آموزش و پرورش
بهره گيري از توان بسيج مهندسين جهت مطالعه و طراحي هاي مورد نياز(8).
ايجاد حس مشارکت جويانه در بين رکان اصلي نظام آموزشي (مسئولين- دانش آموزان و والدين)